‘Volksdevotie is geloven met al je zintuigen’

Ook al zouden sommigen het graag anders zien, voor veel mensen neemt volksdevotie een centrale plaats in hun geloofsleven in. Ze steken een kaars aan bij een heiligenbeeld of schuiven een briefje onder de deur van een Mariakapel … en putten daar evenveel kracht uit als uit de liturgie. Over de spanning tussen de officiële leer van de Kerk en de manier waarop we ‘handen en voeten geven’ aan ons geloof, spreekt Hans Geybels binnenkort in Scherpenheuvel. Voor de lezers van ‘Maria, middelares en koningin’ licht hij nu al een tipje van de sluier.

Een boer hangt gewijde palmtakjes op boven de staldeur, opdat de koeien gespaard blijven van ziektes. Een grootmoeder gaat met haar kleindochtertje bidden bij een beeldje van de heilige Apollonia, in de hoop dat het meisje van kiespijn verlost raakt. De wielertoeristen uit ons dorp rijden bij de eerste zonnestralen naar Scherpenheuvel om er aan de basiliek hun fietsen te laten zegenen … Het zijn slechts een paar voorbeelden van wat we volksdevotie noemen: praktijken waarmee we heel concreet uiting geven aan ons geloof. Sommige van die rituelen lijken oeroud te zijn, omgeven met een magisch randje.

Professor Hans Geybels heeft het fenomeen grondig bestudeerd. Sinds begin dit jaar bekleedt hij de leerstoel volksreligiositeit aan de Leuvense universiteit. ‘Volksdevotie botst weleens met de officiële voorschriften van de Kerk’, zegt hij. ‘Waarom lopen mensen zeven keer rond een kapelletje? Waarom zou je een kilogram zout offeren in een kapel? Sommige praktijken komen bizar over: waar houdt geloof op en begint bijgeloof? In de middeleeuwen lag de Kerk niet wakker van die vraag. Pas in het midden van de 16e eeuw, met het Concilie van Trente, kwam daar verandering in. Rome wilde grote kuis houden in al die rare gebruiken.’

TUSSEN HAMER EN AAMBEELD

De nieuwe wind waaide tot in de Lage Landen. In Scherpenheuvel stond vanouds een eik met een miraculeus Mariabeeldje in. De bisschop liet de boom kappen, zodat de gelovigen er geen schors meer konden afpulken om het als geneesmiddel op te eten. ‘Niet alleen de bisschoppen hadden grote invloed’, vertelt professor Geybels. ‘Na Trente werden de seminaries opgericht, waar priesters een degelijke opleiding gekregen. Voordien had je op het platteland priesters die slechts één gebedje kenden, in slecht Latijn, en dat voor alle gelegenheden gebruikten. Zelfs Montfort heeft nog zulke figuren ontmoet. Voortaan moesten pastoors in staat zijn om het onderscheid tussen liturgie en magie te zien.’

‘De spanning tussen wat de Kerk zegt en de geloofsbeleving van het volk werd natuurlijk niet zomaar opgeheven’, zegt Geybels. ‘Pastoors zaten tussen hamer en aambeeld. Zo werden in processies vaak duivels opgevoerd. Die waren populair, omdat de omstanders erop konden schelden. In het Kempense Meerhout vond de pastoor het welletjes: waar was het respect voor het heilig Sacrament? Hij verbood de toneeltjes in de processie, maar enkele parochianen braken in de kerk de kasten open waar de kostuums opgeborgen lagen …’

ZIEN, AANRAKEN, KUSSEN

De spanning tussen ‘wat gepreekt wordt’ en ‘wat beleefd wordt’ is nooit weggeëbd. ‘Je kunt onmogelijk verlangen dat de Kerk alle volksdevotionele praktijken goedkeurt, zeker als het gaat om occulte toestanden’, zegt Hans Geybels. ‘Anderzijds mag je niet verwachten dat mensen oude tradities opgeven, zoals de heiligenverering. Of neem de bedevaarten: al in de vierde eeuw trokken mensen naar Jeruzalem, waar ze een stuk van het heilige kruis konden zien, aanraken en zelfs kussen. Sommigen probeerden er zelfs in te bijten! Volksdevotie wordt zo een manier om met je zintuigen gestalte te geven aan je geloof.’

Soms gebeurt het dat volksgebruiken zich opdringen aan de Kerk, weet de professor: ‘Met Sint-Hubertus wordt brood gezegend, op verschillende plaatsen in Vlaanderen wordt een tractorwijding georganiseerd, mensen vragen aan een priester om een medaille of hun huis te zegenen … Welnu, Rome heeft officiële voorschriften voor veel van die rituelen. Er bestaat sinds 1984 zelfs een apart boek over allerlei zegeningen, al is het nog altijd niet vertaald in het Nederlands.’

VAN ONDERUIT

Waar de kerkelijke leer en het volksgeloof elkaar ontmoeten, ontstaan mooie dingen. Dat beaamt ook Hans Geybels: ‘Dat Maria zo’n belangrijke rol speelt in het geloof, is een treffend voorbeeld. Theologen en kardinalen waren altijd terughoudend om de moeder van God titels zoals “middelares” en “koningin” te geven. Dat ze nu tóch zo genoemd wordt, ook in kerkelijke documenten, laat zien dat je ook van onderuit dingen in beweging kunt zetten. Voor het gelovige volk staat het belang van Maria immers buiten kijf.’

‘Als we het Concilie van Trente strikt hadden uitgevoerd, zou er vandaag geen sprake meer zijn geweest van de kruisweg’, zegt Geybels. ‘Zeker vijf kruiswegstaties bevatten elementen die niet teruggaan op de Bijbel. Jezus die drie keer onder het kruis valt: niet Bijbels. Of de ontmoeting met Veronica, die Hem het zweet van het voorhoofd wist: ook die bekende scène kennen we alleen uit de overlevering, want in de Bijbel wordt met geen woord gerept over Veronica. Terwijl de kruisweg deel uitmaakt van de rijkdom van het geloof.’

VOLKSGELOOF EN EVANGELISERING

Paus Franciscus lijkt, meer dan zijn voorgangers, de volksdevotie genegen te zijn. In De vreugde van het Evangelie schrijft hij dat we ze moeten aanmoedigen en versterken. Immers: ‘De uitdrukkingen van volksvroomheid hebben ons veel te leren.’ Een opmerkelijk citaat, vindt ook Hans Geybels: ‘Nooit eerder is de Kerk zo duidelijk geweest over het fenomeen van de volksdevotie. Misschien is het geen toeval dat uitgerekend deze paus zulke uitspraken doet. Wie weet hoe katholieken in Latijns-Amerika onze religie beleven, weet dat het volksgeloof er springlevend is. Het heeft er een evangeliserende functie. Tegelijk is het de plicht van de Kerk om de mensen te evangeliseren. Een spanningsveld waarin het geloof handen en voeten krijgt …’

Glenn Geeraerts

Artikel verschenen in ons tijdschrift Maria, middelares en koningin, oktober 2020, p. 14-16